Koloniaal verleden – een opdracht in Québec

 

Québec is een merkwaardig hybride samenleving: met één been in het oude Frankrijk van voor de revolutie, met het andere in de onontkoombare technologie van het hier en nu. Het Amerikaanse hier en nu, want New York ligt – naar Canadese begrippen – op een steenworp afstand. Est Nord Est, de organisatie waar ik twee maanden artist in residence ben geweest, is gevestigd bij een lieflijk dorpje aan de Saint Laurent, een rivier die hier meer dan twintig kilometer breed is en eigenlijk meer op een zeearm lijkt. Soms kun je er walvissen zien. Het lijkt ver van de wereld  - we moesten vragen om een slot op de deur van ons huis – maar je voelt de adem van de beschaving in je nek. De oerwouden zijn gekapt en het eten van vis uit de rivier wordt afgeraden.

 

De huizen zijn van hout. Houten huizen zijn heel anders dan stenen huizen. Het is meer een soort kleding. Je kunt je woning zelf verstellen. Met een stapel planken, een hamer en een zaag heb je er in een paar dagen een nieuwe kinderkamer aangebouwd. Het geeft de huizen iets voorlopigs. Als strandhuisjes aan de kust, die ieder moment weggehaald kunnen worden. Soms gebeurt dat. Je ziet dan een compleet huis dat over de snelweg wordt vervoerd. (Observaties)

 

Tot in de 19^e eeuw werd Québec bestuurd door Seigneurs, een soort omnipotente gouverneurs of residenten die door het Franse hof waren aangewezen. Zij beschikten, naar Frans feodaal model, over privileges zoals het malen van graan en het houden van duiven, en waren de enigen die nieuwe kolonisten land konden toewijzen. Enkele van de landgoederen die de Seigneurs bewoonden zijn bewaard gebleven. Eén ervan is La Seigneurie des Aulnaies - niet ver van Saint-Jean-Port-Jolie, waar Est Nord Est gevestigd is.

 

Het tempo ligt laag, lager nog dan op het Europese platteland. Auto’s rijden kilometers lang stapvoets, zonder aanwijsbare reden. Mensen maaien gras en schommelen op de veranda. Af en toe wordt de pastorale rust verstoord door de reusachtige motorhomes van ontheemde pensionados uit de VS. In de winter trekken ze naar Las Vegas en Florida, ’s zomers ontvluchten ze de hitte in Québec. Ze worden geduld, als een onontkoombaar seizoensverschijnsel (Eerste berichten)

 

Na het vertrek van de laatste eigenaar heeft de overheid de manoir met het park eromheen tot een volslagen ruïne laten vervallen - tot iemand zich realiseerde dat het een zeldzaam monument is, dat ook nog eens flink wat toeristen zou kunnen trekken. De molen is in de 19^e-eeuwse staat hersteld, en functioneert zelfs weer. Met behulp van een enorm waterrad maalt men er verschillende soorten meel, waarvan in de bakkerij heerlijke muffins en verbazend slecht brood worden gebakken.

De restauratie van La Seigneurie is niet bepaald historisch correct uitgevoerd, maar de gebouwen geven een overtuigende indruk van de eigenaardige situatie waarin de koloniale heersers zich bevonden. De kolonisten, de bezoekers uit het moederland en zelfs de autochtone bevolking verwachtten dat in de Seigneuries, die midden in een onvoorstelbaar uitgestrekte wildernis lagen, de Franse mode en life style werd uitgedragen. Tal van huisindustrietjes ontstonden rond het landhuis om het luxeleven van de bewoners mogelijk te maken.

Het moet enigszins hebben geleken op de autarke samenleving die Jules Verne in een van zijn boeken beschrijft: alles, van voedsel tot kleding en decoratie werd from scratch uit de omringende wildernis gedestilleerd.

 

‘Beste vrienden, onze toestand is misschien ellendig, maar in elk geval hoogst eenvoudig. Of wij zijn op het vasteland, en dan kunnen wij ten koste van veel of weinig vermoeienis een bewoonde plaats bereiken, òf wij zitten op een eiland. In het laatste geval blijven ons slechts twee dingen over. Als het eiland bewoond is, zullen wij het met zijn bewoners moeten vinden; is het verlaten, dan moeten wij proberen ons alleen te redden en ons hier te vestigen alsof we het nooit zullen verlaten.’ (L’île mystérieuse, Jules Verne, 1873-5)

 

Voor de huidige bezoekers wordt het vroegere reilen en zeilen van de Seigneurie uit de doeken gedaan door in min of meer historische kledij gestoken gidsen. Een gewoonte die je bij meer historische locaties in Canada aantreft en die bij mij dezelfde gêne opwekt als het meeste Nederlandse toneel: men verwacht dat je je ongeloof opschort en de spelers volgt in de illusie die ze je voortoveren, maar door de onprofessionele presentatie wordt je dat tegelijkertijd onmogelijk gemaakt, zodat je eigenlijk niet weet waar je kijken moet.

La Seigneurie des Aulnaies is een enigszins truttige maar wonderlijke locatie, die grotendeels moet rondkomen van de inkomsten die de niet al te grote aantallen bezoekers genereren. Toch besloot de directie om het wat bezadigde karakter van het park te veranderen door er moderne beeldende kunst in te integreren.

 

Jeugdherinnering: mijn vader die me meenam naar het boswachtershuis op Oranjezon. Het jaar daarvoor waren er nieuwe kozijnen ingezet. Waarschijnlijk van hout uit het bos. Nu, in het voorjaar, was er een uitstulping aan een kozijn ontstaan. Een takje, dat er hulpeloos uitzag. Het gaf me een onverklaarbaar gevoel van schaamte (Observaties)

                       

Mijn voorstel kwam er op neer dat ik met elementen uit de koloniale architectuur van de manoir een aantal subtiele ingrepen in het park doe, die voor een deel pas bij zorgvuldig kijken opvallen en een ander, speelser beeld oproepen van de relatie tussen mens en natuur dan het koloniale utilitarisme. Ik had ook graag het omgekeerde gedaan – elementen uit de omringende natuur in het landhuis geïntroduceerd – maar daarvoor ontbrak de tijd en het geld (nog afgezien van de vraag of ik de betrokken historici zo gek zou kunnen krijgen).

 

Dans mon oeuvre, je recherche les relations entre les constructions et monuments humaine et la nature. Je ne suis pas partisan de l’une ou de l’autre. Je trouve des correspondances, des connections imprévues.

L’intervention à La Seigneurie s’agit des relations entre la nature sauvage originelle de la region, la culture importée par les colonistes Français et les formes culturelles et naturelles qui s’ont developpées ensuite (Proposition pour une intervention artistique à La Seigneurie des Aulnaies, Quebec)

 

 

Veel van de ornamenten die je in de 17^e-eeuwse manoir aantreft, zijn in de loop der jaren tot de Canadese architecture vernaculaire gaan behoren. Door ze te isoleren en ze buiten hun oorspronkelijke context te plaatsen, krijgen ze (een) nieuwe betekenis. De 14 elementen van de installatie Disséminé die uiteindelijk zijn gerealiseerd liggen verspreid in het park. Ze zijn uitgevoerd in het beeldhouwersatelier van Est Nord Est, dat is voorzien van industriële houtbewerkingsmachines en wordt beheerd door een uitstekende technicien, Dénis Raby. Vreemd genoeg viel het niet mee geschikt hout te vinden. Er was genoeg grenen en andere soorten naaldhout voorhanden. Goedkoop, maar de kwaliteit viel niet mee.

 

De badkamer is recent aangebouwd. De wanden hebben een druk patroon van noesten. Iedere paar centimeter zit een kwast. Decoratief, maar verschrikkelijk: de planken komen uit bossen die maar een paar jaar oud zijn. Boompjes ter dikte van een kinderarm zijn tot armzalig timmerhout verzaagd. Want de oerbossen van Canada zijn op. Ze zijn de rivieren afgedreven, verwerkt tot wc-papier en golfkarton (Observaties)

 

Zoals vaak in mijn werk was de levensduur van de objecten een belangrijke vraag, inhoudelijk en technisch. Ik beschouw de elementen die ik heb uitgezaaid als een soort pioniervegetatie, die te zijner tijd plaats zal moeten maken voor een nieuwe installatie, andere kunst. In overleg met de directeur is besloten de installatie in principe tot 2010 te laten staan.

 

Je n’ai pas l’intention de créer des monuments éternels. Après un minimum de deux ans l’installation peut être enlevée.

Si l’environnement de l’installation sera changé considerablement (par l’installation de nouveaux bâtiments ou l’introduction d’autres objets d’art, par exemple) il faut enlever l’installation (Proposition pour une intervention artistique à La Seigneurie des Aulnaies, Quebec)

 

 

Eindhoven, september 2008

 

Mels Dees